تەتقىقات تېما :
ئەبۇ رەيھان مۇھەممەد ئەھمەد ئەل بىرۇنى ھ. 3 Dhul-Hijjah 362 / m. ئۇ 973-يىلى 9-ئاينىڭ 4-كۈنى خارازىم خاندانلىقىنىڭ مەركىزى كاستا تۇغۇلغان. ئەل بىرۇنىنىڭ ۋاپات بولغان ۋاقتى ئېنىق ئەمەس. بۈگۈن تەتقىقاتچىلار 1061 – يىلى بىرۇنىنىڭ ۋاپات بولغان كۈنى سۈپىتىدە قوبۇل قىلغان. ئۇنىڭدىن باشقا ، بىرۇنى ئەسەرلىرىدە ئائىلىسى ، ئەجدادى ، تۇغقاندارچىلىق ياكى مىللىي كېلىپ چىقىشى ھەققىدە تەپسىلىي ئۇچۇر بەرمىگەن.
ياشىغان دەۋرى ۋە تۇغۇلغان ۋاقتى : 973 يىلى- ئىسلامىيەتنىڭ ئالتۇن دەۋرى
كاس ، خارازىم ، ئافرىگىت خاندانلىقى (ھازىرقى ئۆزبېكىستان )
ۋاپات بولغان يېرى ۋە يېشى : 1048 يىلى (75 ياش)
غازنىي ، غەزنەۋىد دۆلىتى (ھازىرقى ئافغانىستان )
ئۇ دۇنيا ئىلىم-پەن ساھەسىگە ئېلىپ كەلگەن تۇنجى بايقاشلىرى بىلەن ئىلىم-پەن دۇنياسىنى يورۇتۇپ بېرىدىغان تۈرك-ئىسلام ئالىمىدۇر، ئەل بىرۇنى. فىزىكا ، مېدىتسىنا ، ماتېماتىكا ، ئاسترونومىيە ، ترىگونومېتىرىيە ، جۇغراپىيە ، گېئودىزىم ، دورىگەرلىك ، گېئولوگىيە ، فىلولوگىيە ، دىن قاتارلىق پەنلەرنى تەتقىق قىلىپ ، جەمئىي 113 ئەسەر يېزىپ چىققان.
ئەبۇ نەسر مەنسۇرنىڭ تۇنجى مائارىپى
ئەقىل-پاراسىتى ۋە زېرەكلىكى سەۋەبىدىن ياش ۋاقتىدا نورغۇن كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى تارتقان. ئەل بىرۇنى ئەينى ۋاقىتتىكى داڭلىق ماتېماتىك ۋە ئاسترونومىيە ئالىمى ئەبۇ نەسر مەنسۇر . (ئۇ ئىراقتا ياشىغان). ئەبۇ نەسر مەنسۇر بىرۇنىنىڭ تەربىيىسىگە كۆڭۈل بۆلۈپ ، ياخشى تەربىيلىگەن . ئەمەلىيەتتە ، بىرۇنى ئۇكىشىنى «ئەلسۇئۇل-بەكىي» ناملىق ئەسىرىدە «ئۇستازىم» دەپ ئاتايدۇ. گرېتسىيە پەيلاسوپلىرى ئارىستوتىل ، ئارخىمېدېس ۋەباشقا ئەسەرلىرىنىڭ تەسىرىدە ، ئەل بىرۇنى ئىلمىي تەتقىقاتىنى 17 يېشىدىن باشلىغان. ئۇ قۇياشنىڭ ئېگىزلىكى ۋە شەھەرنىڭ ئۇزۇنلۇقىنى ھېسابلاپ چىقتى. قۇياشنىڭ ھەرىكىتىدىن ئۇ پەسىللەرنىڭ قاچان باشلانغانلىقىنى بەلگىلىدى. ئۇ يەرنىڭ دىئامېتىرىنى ھازىرقى قىممەتكە ئىنتايىن يېقىن دەپ بايقىدى. ئۇ جۇغراپىيە ئىلمىنىڭ قۇرغۇچىسى بولدى. ئۇ ھىندىستاندىكى چېغىدا ئۆگەنگەن ترىگونومېتىرىيەنى ئاسترونومىيە بىلەن ئايرىم ئىلىم دەپ قاراش كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. ياش ۋاقتىدىن باشلاپلا ئىلىم-پەن تەتقىقاتىنى باشلىغان ئەل بىرۇنى خارازىم پادىشاھلىقىنىڭ سىياسىي ۋە ھەربىي داۋالغۇش سەۋەبىدىن 22 ياشقا كىرگۈچە خارازىمدىن ئايرىلىشقا مەجبۇر بولغان. رېي شەھرىدە بىر مەزگىل تۇرغان ئەل بىرۇنى كېيىن تۇغۇلغان يۇرتىغا قايتىپ كېلىپ ، ئۈگەنگەنلىرى بىلەن ئىلىم-پەن تارىخىنىڭ چوققىسىغا ئېلىپ بارىدىغان نۇرغۇن ئەسەرلەرنى يېزىپ قالدۇرغان .
مېدىتسىنا ساھەسىدە نۇرغۇن ئەسەرلەرنى ئىجاد قىلغان
ئەل بىرۇنى ،تۇنجى ئوپېراتسىيە ئارقىلىق ئايالنى تۇغدۇرۇشتا مۇۋەپپەقىيەت قازاندى . ئۇ دورىلىق ئۆسۈملۈكلەر ۋە بەزى دورىلار توغرىسىدا يازغان «كىتابۇل سايدانى» 1048-يىلى يېزىلغان. بۇ كىتابتا تەخمىنەن ئۈچ مىڭ خىل دۇرا ئۆسۈملۈكلەرنىڭ قانداق ئىشلىتىلىدىغانلىقى يېزىلغان. دورىدىن باشقا ، پارس ، گرېتسىيە ، سانسكرىت ، خۋارېزميان ۋە سىندى قاتارلىق باشقا تىللاردا ۋە بۈگۈنكى كۈندە مەۋجۇت بولمىغان ھەر خىل تەلەپپۇزلاردا ئۇ ئۆسۈملۈكنىڭ تەڭلىمىسى بېرىلگەن.
ئۇ ھاياتىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە يازغان «كىتاب-ئەلسەيدىلا فىل – تىب» ناملىق ئەسىرى ئىسلام ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئەڭ مۇھىم ماتېرياللارنىڭ بىرى دەپ قارىلىدۇ. ئۇ ھاياتىدا ئۆگەنگەن ئۆسۈملۈكلەرنى «Kitâbü-Saydele» ناملىق كىتابىغا يېزىپ ، قايسى تەبىئىي داۋالاشنىڭ قايسى كېسەللىكلەرگە پايدىلىق ئىكەنلىكىنى تەپسىلىي چۈشەندۈرگەن.
نۇرغۇن چالغۇ ئەسۋاپلار ۋە كالېندار سىستېمىسىنى تەرەققىي قىلدۇردى
ئەل بىرۇنى ئاسترونومىيە ۋە جۇغراپىيىلىك ئۆلچەش ئۈچۈن نۇرغۇن قوراللارنى ئىجاد قىلدى. بەختكە قارشى ، ئۇ تەتقىق قىلىپ چىققان نۇرغۇن ئۆلچەش ئەسۋابلىرى ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ يوقاپ كەتتى. پەقەت پىكنومېتىر ، مېخانىك ئاسترولا ۋە بىر قىسىم خەرىتە مۆلچەرى تا ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلدى. ئەل بىرۇنىمۇ ناھايىتى ياخشى ئېنسىكلوپېدىيە يازغۇچىسى. ئۇ «ئەل ئەسارىل-باكىيې ئەنئىل-كۇرۇنىئەھلى» ناملىق كىتابىدا ئوتتۇرا ۋە يېقىن شەرقتە ئىشلىتىلگەن كالېندار سىستېمىسىنى چۇشەندۇرگەن .
ئاسترونومىيەنىڭ ئاساسىنى تىكلىدى
ئۇ ھىندىستاننىڭ ئوتتۇرا ئەسىردىكى دەسلەپكى ئىلىملىرىنى تەسۋىرلەپ ، ماتېماتىكا ، ئاسترونومىيە ۋە ئاسترونومىيەنىڭ ئاساسلىرىنى چۈشەندۈردى. ئۇ El-Kanunü’l-Mesudi ناملىق كىتاب بىلەن تەپسىلىي ماتېماتىكىلىق جۇغراپىيىلىك ئەسەر يازغان. ئۇ «Stihrâc el-Evtâr fî Dâire» ناملىق كىتابىدا ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ يەر تۈزۈلۈشىنى بەلگىلىگەن. Kitabü’I Cemahir fi Ma’rifeti Cevahir دىكى 50 دىن ئارتۇق مىنېرال ماددىلار ، مېتاللار ، قېتىشمىلار ۋە فارفورلار ھەققىدە تەپسىلىي ئۇچۇر بەرگەن . ئۇ كىتابىدا ماددىلارنى بىر-بىرىدىن پەرقلەندۈرۈش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان ھەر بىر ماددىنىڭ كونكرېت ئېغىرلىقىنى كۆرسەتكەن. بىرۇنىنىڭ ئاسترونومىيە ساھەسىدىكى ئەسەرلىرىنىڭ بىرى «Mesudî fi’l Heyeti ve’n-Nücum» بولۇپ ، ئۇ 1010-يىلى سۇلتان مەسئۇدقا سۇنغان. بۇ ئەسەر تا ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلگەن بولۇپ ، ئۇنىڭ بۇ تېمىدىكى بەزى ئەسەرلىرى يوقاپ كەتكەن. ئىلىم-پەن تارىخى نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا ، ئۇ ئارىستوتىل ۋە پتولېمېينىڭ كۆز قارىشىنى مۇلاھىزە قىلىپ ، «قانۇن» ناملىق ئەسىرىدە يەرشارىنىڭ ئۆز ئوقىدا ئايلىنىش ئېھتىماللىقىغا ئەھمىيەت بەرگەن. قانداقلا بولمىسۇن ، بۇ مەسىلىدە ئېنىق يەكۈنگە ئېرىشەلمەيمەن دەپ قارىغان ئۇنىڭ «Nihâyâtü’l-Emâkin» ( تۈركچە : ئالەم ئوغۇللىرى ) ناملىق ئەسىرىدە ئۇنىڭ جۇغراپىيەدىن گېئولوگىيە ۋە گېئولوگىيەگىچە بولغان بىر قاتار مەزمۇنلار يېزىلغان . ئۇ سۇلتان مەسئۇدقا سۇنغان «El-Kanunü’l-Mesudi» بىرۇنىنىڭ ئاسترونومىيە ساھەسىدىكى ئەڭ مۇھىم ئەسىرى. ئىلىم-پەن تارىخچىلىرىنىڭ سۆزىگە قارىغاندا ، ئۇ كوپېرنىكتىن باشلاپ زامانىۋى ئاسترونومىيەنىڭ ئاساسىنى تىكلىگەن .
دېڭىزدىن كېيىن ، يەر بار!
نىيۇتوندىن 700 يىل بۇرۇن ،ئەل بىرۇنى تارتىش كۈچى نەزەرىيىسىگە ئائىت تۇنجى ئىدىيىسىنى ئوتتۇرىغا قويدى ، نىيۇتون بۇنى ماتېماتىكىلىق ئىسپاتلىدى. گالىلېيدىن 600 يىل بۇرۇن ، ئۇ ئۆزى تەتقىق قىلغان تېلېسكوپ بىلەن كۆزىتىش نەتىجىسىدە سەييارىلەرنىڭ قۇياش ئەتراپىدا ئايلىنىدىغانلىقىنى جەزملەشتۈرگەن ئەل-بىرۇنى «يەرشارى ئايلىنىدۇ» دېگەن قاراشنى ئاقلىغان. ئەگەر يەر ئايلىنىۋاتقان دەرەخلەر ۋە تاشلارنىڭ نېمىشقا سەكرىمەيدىغانلىقىنى سورىغاندا ، ئۇ يەر مەركىزىدە تارتىش كۈچى بار ، ھەممە نەرسنىڭ ئېغىرلىقى يەرنىڭ مەركىزىگە چۈشىدۇ ، دەپ جاۋاب بەرگەن. شىمال ، جەنۇب ، شەرق ۋە غەرب ئوخشىمىغان نۇقتىلاردا ئۇچرىشىدۇ ئۇ دېڭىزنىڭ ئارقىسىدا يەر بارلىقىنى پەرەز قىلغان (بۈگۈنكى ئامېرىكا).
11-ئەسىر «بىرۇنى ئەسىرى» دەپ ئاتالغان.
X. ۋە XI. 19-ئەسىردىكى ئوتتۇرا ئەسىردىكى تۈرك-ئىسلام دۇنياسىغا ۋەكىللىك قىلىدىغان ئەبۇ رەيھان ئەل بىرۇنى پۈتۈن ھاياتى ۋە مەۋجۇتلۇقىنى ئىلىم-پەنگە بېغىشلىغان مۇھىم شەخس. ھازىرقى زامان ئىلىم-پەننىڭ ئاتىسى جورج سارتون ، XI. ئۇ بۇ ئەسىرگە «بىرۇنى ئەسىر» دەپ ئىسىم قويغان. ئەمەلىيەتتە ، دۇنيادىكى ئالدىنقى قاتاردىكى ئىسلام ئىلمى تارىخچىسى پروفېسسور. دوكتۇر. فۇئات سېزگىن ، 27 ياشلىق بىرۇنى ۋە 18 ياشلىق ئىبنى سىنا: «نۇرنىڭ سۈرئىتى ئۆلچەشكە بولامدۇ؟ ئۇنداقتا ئۇنى ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ ئۆلچىگىلى بولامدۇ؟ ». دېگەن تېمىسى ھەتتا بۈگۈنكى دەۋىردىكى ئالىملارنىڭ بۇ ھەقتە مۇنازىرە ئېلىپ بارالمايدىغانلىقىنى بايان قىلسا. بۇ ئىككى داڭلىق ئالىمنىڭ سۆزى بىرۇنىنىڭ ئۆزى ياشىغان دەۋردىكى ئورنى ۋە مۇھىملىقىنى ئېنىق ئىپادىلەپ بىرەلەيدۇ .
ئۆگىنىشنى ھەرگىز توختاتمىغان
مەشھۇر فىقھى ئالىمى ئەبۇ ھەسەن ئەل-ۋېلۋالېچى مۇنداق دەيدۇ:
«مەن ئەبۇ رەيھان ئەل بىرۇنىنى زىيارەت قىلىشقا باردىم. ئۇ كېسەل كارىۋىتىدا يېتىپ نەپەس ئېلىۋاتاتتى. ئۇ ئەينى ۋاقىتتا ، ئۇ ماڭا: بىر كۈنى سەن ماڭا بوۋا-مومىسىنىڭ مىراستىكى ھوقۇقىنى ھېسابلاش توغرىسىدىكى تەڭلىمىنى سۆزلەپ بەردىڭ ، ئۇ قانداق بولدى؟ مەن ئازراق پۇشايمان بىلەن ئۇنىڭغا: مەن بۇنداق ئېغىر ئەھۋالدا ئۇلارنى مەندىن سوراۋاتامسىز؟ ئۇ: بۇنى بىلىپ بۇ دۇنيادىن ئايرىلىشىم ياخشىمۇ ياكى بىلمەي تۇرۇپ خوشلىشىش ياخشىمۇ؟ ئاندىن مەن ئۇنىڭغا بۇ ئىشنى يەنە بىر قېتىم ئېيتتىم. ئۇ ئاڭلىدى ۋە يادلىدى. ئاندىن ئۇ ماڭا نېمە قىلماقچى بولغانلىقىنى ئېيتتى. مەن بىر ئازدىن كېيىن كەتتىم. قاتتىق ئاغرىق ۋە ۋارقىرىغان ئاۋازنى ئاڭلاپ ئاران ئالغا ئىلگىرىلىدىم. مەن بۇرۇلۇپ ئەبۇ رەيھان ئەل بىرۇنىنىڭ ئالەمدىن ئۆتكەنلىكىنى كۆردۈم ».
«ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشايدىغان ئۇنىۋېرسال تالانت ئىگىسى»
ئەل بىرۇنى 75 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتتى. ئۇ ئۇنىڭدىن كېيىن كەلگەن نيۇتون ، تورىكېللى ، كوپېرنىك ۋە گالىلېي قاتارلىق ئالىملارنى ئىلھاملاندۇردى. UNESCO تېز يوللانما ژورنىلى تۈركچە 15 خىل تىلدا نەشر قىلىنغان بولۇپ ، 1974-يىلدىكى سانىنى ئەل بىرۇنىغا بېغىشلىغان. ئۇ ئەل بىرۇنىنى «نەچچە مىڭ يىل ئىلگىرى ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغان ئۇنىۋېرسال تالانت ئىگىسى» دەپ تونۇشتۇردى. پۈتۈن ھاياتىنى بىلىمگە ۋە بىلمىگەننى ئۆگىنىشكە بېغىشلىغان تۈرك-ئىسلام ئالىمى ئەل بىرۇنى ، ئۇ دۇنيادىكى ئىلىم-پەن ساھەسىگە ئېلىپ كەلگەن تۇنجى بايقاشلىرى بىلەن ئىلىم-پەن دۇنياسىغا يورۇقلۇق ئاتا قىلدى. ئۇ فىزىكا ، مېدىتسىنا ، ماتېماتىكا ، ئاسترونومىيە ، ترىگونومېتىرىيە ، جۇغراپىيە ، گېئودىزىم ، دورىگەرلىك ، گېئولوگىيە ، فىلولوگىيە ، دىن قاتارلىق پەنلەرنى تەتقىق قىلىپ ، جەمئىي 113 ئەسەر يېزىپ چىققان. بەختكە قارشى ، بۇ ئەسەرلەردىن پەقەت بىر نەچچىسى تا ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلگەن.
بىرۇنىنىڭ ئون نەچچە ئەسىرى ئىچىدە ئەڭ داڭلىق ئەسەرلەر تۆۋەندىكىچە:
ئەل-سارۇل باقىيە
ئەل -قانۇن ئەل مەسئۇدى
كىتابۇل- تەھقىق مالىل ھىندى
تەھدىدى- نىھايەتىل ئىمكانى -لىتەسخىل مەسافەتىل مەسكانى
El-sârü’l-Bakıye
Al Kanun’ul-Mas’udi
Kitab’ut-Tahkîk Mâ li’l-Hind
Tahdid’ü Nihhayati’l-Emâkin li Tas-hîh-i Mesâfet’il-Mesâkin
Kitâbü’l-Cemâhir fî M’rifat-i Cevâ-hir
Kitâbü’t-Tefhîm fî Evâili Sıbaâti’t-Tencîm
Kitâbü’s-Saydele fî Medicine
ئەل بىرۇنى بۈگۈنكى كۈندە ئەڭ داڭلىق ئىسلام ئۆلىمالىرىنىڭ بىرى .
دۇنيانىڭ ھەر قايسى دۆلەتلىرىدە ئەل بىرۇنىنى خاتىرىلەش ئۈچۈن سۆھبەت يىغىنى ۋە قۇرۇلتايلار ئۆتكۈزۈلدى ، تۈرك تارىخ جەمئىيىتى 68-سانىنى بېرنغا «بىرۇنىغا سوۋغات» دېگەن نام بىلەن تەقسىم قىلىنىپ تامغا بېسىلدى . ئەل بىرۇنى 1973-يىلى بېسىلغان سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پوچتا ماركىسى قاتارىغا كىرگۈزۈلگەن . يۇنېسكو تەرىپىدىن 25 خىل تىلدا نەشر قىلىنغان «توشۇغۇچى» ژۇرنىلى 1974-يىلى 6-ئايدىكى سانىنى بىرۇنىغا بېغىشلىغان. ئۇ مۇقاۋا سۈرىتى ئاستىدا «1000 يىل ئىلگىرى ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغان ئۇنىۋېرسال تالانت ئىگىسى ؛ ئاسترونوم ، تارىخچى ، ئۆسۈملۈكشۇناس ، دورىگەر ، گېئولوگ ، شائىر ، مۇتەپەككۇر ، ماتېماتىك ، جۇغراپىيەشۇناس ۋە ئىنسانپەرۋەرلىك» دېگەن سۆزلەر بىلەن تونۇشتۇرغان . ئىستانبۇلدا ۋە دۇنيانىڭ باشقاجايلىرىدا بىرۇنى نامىدا ئۇنۋېرسىتىت ۋە دوختۇرخانىلار سېلىنغان .
دىئاگرامما بىرۇنى تەرىپىدىن يەر شارىنىڭ دىئامېتىرى ۋە ئايلانمىسىنى ئۆلچەشتە ئوتتۇرىغا قويۇلغان ۋە ئىشلىتىلگەن.
بىرۇنىنىڭ ماتېماتىك تەرىپى ئەڭ داڭلىق تەرەپ. ئۆز دەۋرىدىكى ئەڭ ئۇلۇغ ماتېماتىك بىرۇنى تۇنجى بولۇپ ، رادىئونىترىگونومېتىرىيەلىك فۇنكسىيەدە بىرلىك سۈپىتىدە قوبۇل قىلىپ ، سىنو ۋە كوسېن قاتارلىق ئىقتىدارلارغا سىكانت ، كوسېنسىمان ۋە بىرىكمە ئىقتىدار قوشۇشى كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويغان كىشى. بىرۇنىنىڭ بۇ تەرىپى غەرب دۇنياسى تەرىپىدىن ئىككى ئەسىردىن كېيىن بايقالغان ۋە ئىشلىتىلگەن.
ئەل بىرۇنىنىڭ مودېلى ئاي شارىنىڭ ئوخشىمىغان ھالىتىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
ھەممىگە ئايانكى ، خارازىمنىڭ «Zîci’nin Temelleri» ناملىق ئەسىرى 12-ئەسىردە ئىبراھىم بېن ئەزرا تەرىپىدىن ئىبرانىي تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان . غەربنىڭ بىرۇنىغا بولغان قىزىقىشى 1870-يىللاردا باشلانغان. شۇنىڭدىن كېيىن ، بىرۇنىنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ بەزىلىرى ياكى ھەممىسى گېرمانچە ۋە ئىنگلىزچىغا تەرجىمە قىلىنغان .ئۇنىڭ خېتىدىن بىرۇنىنىڭ ئارىستوتىلنى تونۇغانلىقى چۈشىنىلىدۇ . ئىبنى سىنا قاتارلىق مۇھىم ئۆلىمالار بىلەن ھەمكارلىشىپ ، بىرۇنى ھىندىستانغا كۆپ قېتىم بارغان. شۇڭلاشقا ئۇ ھىندىستان ھەققىدە كىتاب يازغان. ئۇنىڭ بۇ كىتابى بىر قانچە تىلغا تەرجىمە قىلىنغان. بۇ كىتابلار نۇرغۇن ئالىملارغا ئۈلگە بولغان. بىرۇنىنىڭ يەنە بىر رومانىمۇ بار. بىرۇنى ئۆزىنىڭ «Kitâbül-Camahir fi Mârifeti’l-Cevâhir» (تۈركچە: رۇدانىڭ خۇسۇسىيىتى توغرىسىدا ) ناملىق ئەسىرىدە 23 خىل قاتتىق دېتال ۋە ئالتە خىل سۇيۇقلۇقنىڭ كونكرېت ئېغىرلىقىنى ھازىرقى قىممەت قارىشىغا ئىنتايىن يېقىنلاشتۇرغان. ئوخشاشلا ، ھىندىستان تارىخىغا ئائىت كىتاب يازغان بىرۇنى ھىندىستانلىقلارنىڭ ، ئېتىقادى ، تۇرمۇش ئۇسۇلى ۋە ئەنئەنىسىنى تەپسىلىي بايان قىلىپ كىتاب يازغان، ئۇ بۇ كىتابنى يېزىش جەريانىدا پۈتۈنلەي بىر تەرەپلىمە قاراشتىن يىراق تۇرغان.
# UTBIS ئۇيغۇرتىبابەت ئۇچۇر باشقۇرۇش سىستېمىسى
# نۇرلۇق تىببى بىلىملەر تورى
