ئالى دەرىجىلىك زەپە

تونۇش

ئۆسۈملۈك زەپە (Crocus Sativus.L) نىڭ ئانىلىق بوينىنىڭ يۇقىرى قىسمى ۋە ئانىلىق تۇمشۇقىدىن ئىبارەت بولۇپ،، بۇ ئۆسۈملۈكنىڭ ئانىلىق تۇمشۇقى «زەپە» نامىدا دورىغا ئىشلىتلىدۇ.

دورىلىق ئورنى

ئانىلىق بوينىنىڭ يۇقىرى قىسمى ۋە ئانىلىق تۇمشۇقى.

ئۈنۈملۈك تەركىبى

ئانىلىق تۇمشىقىدا %2 كروتسىن (Crocin) بولۇپ، ئۇنىڭ سۇيۇقلۇقىغا تۇز كىسلاتاسى قوشۇپ قاينىتىلسا سۇدا ئېرىپ گلۇكوزىد يەنى زەپەر كىسلاتاسى كىروتسېتىن (Crocetin) ۋە ئىككى مولىكۇلالىق زەپەر قەنتى، كىروكوزا (Crocose) ھاسىل بولىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا %2 پىكروسىن (Pisrocin)، %1.3– 50.4 ئۇچۇچان ماي تەركىبى بار. يەنە كاروتىن قاتارلىق زەك تەركىبى بار.  ئۇنىڭدىن باشقا %72– 10 سۇ تەركىبى. %7– 5 مېنېرال ماددىلار، %8 – 5 ماي، %13–12 ئاقسىل، ھەمدە گىلوكوزا تەركىبلىك ماددىلار بار.

گۈل ياپرىقىدا سېرىق كىتون قاتارلىق تەركىب بار. شارسىمان غۇلىدا گىلوكوزا، ئامىنۇ كىسلاتاسى، ئولئانولىك كىسلاتا (oleanolic acid)، بىر خىل يۇقىرى مولېكۇلىلىق ئاقىسل بار.

چىقىش ئورنى

زەپەئىران، ھىندىستان،ئىتالىيە مىسىر، ياپونىيە، فرانسىيە، گىرمانىيە، گىرتسىيە، رۇسىيە قاتارلىق ئەللەردىن چىقىدۇ. مەملىكىتىمىزنىڭ بېيجىڭ، شەندۇڭ، جياڭسۇ، جېجياڭ، سىچۈەن، شاڭخەي قاتارلىق جايلىرىدىنمۇ چىقىدۇ.

خۇسۇسىيىتى

يۈرەكنى قۇۋۋەتلەش، نېرۋىنى تىنىچلاندۇرۇپ ئۇيقۇ كەلتۈرۈش، قان تولۇقلاش ھارارەتنى يۇقىرى كۆتۈرۈش، قاننى جانلاندۇرۇپ توسالغۇلارنى ئېچىش، نېرۋىنى قۇۋۋەتلەپ ھېس تۇيغۇنى كۈچەيتىش، تۇتۇش قابىىيىتىنى ئاشۇرۇش، جىگەرنى قۇۋۋەتلەپ كۆزنى روشەنلەشتۈرۈش، باھ ۋە باشقا ئىچكى ئەزالارنى قۇۋۋەتلەش، رەڭ پەيدا قىلىش، ھۆللۈكنى قۇرۇتۇش، بۆرەك ۋە دوۋسۇننى تازىلاش قاتارلىق خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە.

كېسەللىك مىسالى

يۈرەك كېسەللىكلىرى، بەدەن ئاجىزلىق، باھ ئاجىزلىقى، بوغۇم ئاغرىقى، ھەر خىل ئىششىق، كۆرۈش قۇۋۋىتى ئاجىزلىقى، باش ئاغرىق، ئۇيقۇسىزلىق، ھەيز كەلمەسلىك، جىگەر، تال، مېڭە توسۇلۇش، بۇرۇن شىللىق پەردە ياللۇغى قاتارلىقلارغا ئىشلىتىلىدۇ.

فارماكولوگىيىلىك تەسىرى

1. بالىياتقۇغا بولغان تەسىرى: قايناتمىسى چاشقان، توشقان، ئىت، مۈشۈكلەرنىڭ ئورگانىزمىدىن ئايرىلغان بالىياتقۇنى قوزغىتىدۇ. ئاز مىقداردا بولسا بالىياتقۇنى قىسقارتىدۇ؛ كۆپ مىقداردا بولسا بالىياتقۇنىڭ جىددىيلىشىش ۋە قوزغىلىشىنى ئاشۇرىدۇ. ھامىلىدار ، بالياتقۇنىڭ سەزگۈرلۈكىنى تېخىمۇ ئاشۇرىدۇ.

2. قان ئايلىنىش سىستېمىسىغا بولغان تەسىرى، قايناتمىسى ناركوز قىلىنغان ئىت، مۈشۈكنىڭ قان بېسىمىنى تۆۋەتلىتىدۇ. بەلكى خېلى ۋاقىت ساقلىنىدۇ؛ ئۇنىڭ ئاجرىتىۋېلىنغان ماددىسى نەپەسلىنىشكە نىسبەتەن قوزغىتىش تەسىرگە ئىگە. ئىسسىق سۇدا ئاجرىتىۋېلىنغان قىسمى قاننىڭ قېتىۋېلىشىغا نىسبەتەن روشەن تورمۇزلاش رولى بار. ئۇنىڭدىن باشقا قاندىكى ماي ماددىنى تۆۋەنلىتىش، ئارتېرىيىلىك بوتقىسىمان قېتىشىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش تەسىرى بار.

3. جىگەرنى قوغداپ ئۆتنى راۋانلاشتۇرۇش تەسىرى بار.

4. ئۆسمىگە قارشى تۇرۇش تەسىرى بار.

5. ئىممۇنىتې كۈچىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش، ياللۇغ قايتۇرۇش تەسىرى بار.

6. باشقا تەسىرى: زەپەرنىڭ ئۆسۈملۈك تەركىبى كىروتسىن ئەركىن رادىكالنىڭ ئاكتىپلىقىنى ئۆسۈملۈك تىزگىنلەش تەسىرىگە ئىگە.

خاس تەسىرى

مېڭىنىڭ ماددا ئالمىشىشنى ياخشىلاش، مىڭىنى ۋە ئومۇمىي بەدەننى قۇۋۋەتلەش.

ئورۇنباسارى

قۇستە، قەلەمپۇر، ئۇترۇچ ئۇرۇقى.

ئەكىس تەسىرى

قان بېسىمىنى ئۆرلىتىدۇ، بۆرەككە زىيىنى بار، ئىشتىھانى تۇتىدۇ.

تۈزەتكۈچىسى

رۇم بەدىيان، سىركەنجىۋىل، زىرشىك.

ئىشلىتىش ئۇسۇلى

1. 30 گرام كۈنجۈت، 30 گرام زەپەرنى سوقۇپ، 5 گرام سۈت بىلەن كۈندە بىر قېتىم ئىچسە، تۇغۇتنى ئاسانلاشتۇرىدۇ.

2. 5 گرام قەلەمپۇر، 5 گرام سۇنبۇل، بىر گرام زەپەرنى سوقۇپ، بالىياتقۇغا قويسا، ئاق خۇننى توختىتىدۇ.

3. زەپەرنى چاي بىلەن دەملەپ ئىچسە، باھنى قۇۋۋەتلەيدۇ.

4. بەدىيان 10 گرام، سۆرۈنجان 20 گرام، زەپەر 3 گرام قاتارلىقلارنى سۇپۇپ قىلىپ يېسە، بوغۇم ئاغرىقىغا مەنپەئەت قىلىدۇ.

5. زەپەر 3 گرام تۇتىيا 1 گرام، مەرۋايىت ئۈچ گرام، زەپەر ئۈچ گرام قاتارلىقلارنى سۇپۇپ قىلىپ، كۈندە بىر قېتىم كۈزگە تارتسا، كۆرۈش قۇۋۋىتىنى ئاشۇرىدۇ.

مىقدارى

1 – 2 گرامغىچە.

يىغىش

كۈزدە گۈل تەخسىسى ئېچىلغاندا ئوچۇق بىر كۈننى تاللاپ، تۇمشۇقىدىن ئۈزۈپ يىغۋىلىنىدۇ .

ساقلاش

دىققەت قىلىدىغان ئىشلار

قان بېسىمى يۇقىرىلار ئېھتىيات بىلەن ئىشلىتىش لازىم

 

ئەرەپچە نامى: زەئىپران، كۇركۇم.

تونۇش: بۇ چىغىرتماق ئائىلىسىدىكى كۆپ يىللىق سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك زەپەرنىڭ ئانىلىق بوينىنىڭ يۇقىرىق قىسمى ۋە ئانىلىق تۇمشۇقىدىن ئىبارەت بولۇپ، بۇ ئۆسۈملۈكنىڭ ئانىلىق يۇمشۇقى <زەپەر> نامىدا دورىغا ئىشلىتىلىدۇ.

تەبىئىتى: ئىككىنچى دەرىجىدە قۇرۇق ئىسسىق.

شىپالىق رولى: كۆڭۈلگە خۇشلۇق يەتكۈزۈش، ھېس-تۇيغۇنى كۈچەيتىش، ماددىلارنى تەڭشەش، پىشۇرۇش ۋە تارقىتىش، بەلغەم مەنبەلىك قويۇق ئوفۇنەتنى يوقىتىش، خىلىتلارنى بۇزۇلۇشتىن ساقلاش، ئارتۇق ھۆللۈكنى قۇرۇتۇش، سۈيدۈكنىڭ كۆپ كېلىشىنى تىزگىنلەش، تۇتۇش قابىلىيىتىنى ئاشۇرۇش، باھنى كۈچلەندۈرۈش، روھىي ھايۋاننى قۇۋۋەتلەش، جىگەرنى ۋە باشقا ئىچكى ئەزالارنى قۇۋۋەتلەش، نەپەسلىنىشنى ياخشىلاش، خۇشاللىق پەيدا قىلىش، بۆرەك ۋە دوۋساقنى تازىلاش، مۇرەككەپ دورىلار قۇۋۋىتىنى يۈرەككە ۋە باشقا ئەزالارغا يەتكۈزۈش قاتارلىق خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە.

ئىشلىتىلىدىغان كېسەللىكلەر: يۈرەك كېسەللىكلىرى، ھەرخىل ئىششىقلار، كۆرۈش قۇۋۋىتىنىڭ ئاجىزلىقى، بۇرۇن شىللىق پەردە ياللۇغى، جىگەر، تال، مېڭە توسۇلۇش، قاتتىق باش ئاغرىقى، ئۇيقۇسىزلىق، ھەيز كەلمەسلىك قاتارلىقلاردا ئىشلىتىلىدۇ.

ئىشلىتىش ئۇسۇلى: زەپەردىن ئىككى قۇلاق ئېلىپ مۇسەللەس ياكى شەربىتى زىبىب بىلەن ئىچىلسە، يۇقىرىدىكى كېسەللەرگە پايدا قىلىدۇ، خۇمارلىقنى كۆتۈرۈش ئۈچۈن ھەسەل بىلەن بېرىلىدۇ. سۈيدۈك يولىدىكى تاشلارنى ئېزىپ پارچىلاپ چىقىرىش، بالىياتقۇ ۋە مەقئەتنىڭ ئاغرىقلىرىنى داۋالاش ئۈچۈن مۇناسىپ دورىلار بىلەن قوشۇپ ئىچىشكە بېرىلىدۇ، مېڭە ياللۇغى، ئۇيقۇسىزلىق كېسەللىرىدە بۇرنىغا پۇرۇتىلىدۇ، كۆزنى روشەنلەشتۈرۈش ۋە كۆزنىڭ تورلىشىشىنى يوق قىلىش، كۆزگە چۈشكەن كۆكۈش پەردىلەرنى داۋالاش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ.

ئىشلىتىش مىقدارى: 1-2 گرام.

زىيانلىق تەسىرى: بۆرەككە زىيان قىلىدۇ ۋە ئىشتىھاسىزلىق پەيدا قىلىدۇ.

تۈزەتكۈچىسى: رۇم بەدىيان، سىركەنجىۋىل، زىرشىك.

ئورۇنباسارى: ئۇتۇرۇچ ئۇرۇقى، قۇستە.

چىقىش ئورنى: ئىران، ھىندىستان، ئىتالىيە، مىسىر، ياپونىيە، فرانسىيە، سوۋېت ئىتتىپاقى قاتارلىق ئەللەردىن چىقىدۇ. ئىلگىرى زەپەر شىزاڭغا نىپال ۋە ھىندىستان ئارقىلىق كىرىپ، ئىچكىرى ئۆلكىلەردە سېتىلاتتى، ھازىر ئېلىمىزنىڭ كۆپلىگەن جايلىرىدا سىناق تەرىقىسىدە تېرىلىۋاتىدۇ.